Samen vrije ruimte vormgeven

Vrijdag 1 november 2019, Atelier der Verbeelding, Centrum

Ontwerpopgave vrije ruime

Op 1 november 2019 ging het team Omgevingsvisie 2050 in gesprek met vertegenwoordigers van culturele vrijplaatsen en broedplaatsen, een theatergezelschap, een werkplaats, architectenbureau, diverse groene en sociaal-maatschappelijke initiatieven en ontmoetingsplekken en gemeente Amsterdam. Een Maak-sessie met de expertgroep Vrije Ruimte, Amsterdammers die zich actief inzetten voor vrije ruimten in de stad.

Wat als…?

Wat als … we samen vrije ruimte vormgeven, in de vorm van een pilotjaar Vrije Ruimte Amsterdam? Met als doel: samen leren en innoveren, als input voor het Programma Vrije Ruimte 2020-2025. En, wat als we samen de waarden voor de Omgevingsvisie Amsterdam 2050 bepalen? Welke stappen kunnen wij zetten om alle Amsterdammers optimaal te laten profiteren van bijzondere vrije ruimten, nu en in de toekomst?

Belang van vrije ruimte

Amsterdam is een groeiende stad en de druk op de ruimte wordt steeds groter. We willen de stad aantrekkelijk en leefbaar houden voor de huidi- ge en toekomstige generaties. Om dat te kunnen doen, moeten we bepalen wat voor stad we willen zijn, keuzes maken en een nieuwe manier van werken uitvinden. Daarvoor maken we een visie voor de fysieke leefomgeving: een Omgevingsvisie 2050. Deze visie maken we samen met de stad en de regio, en zal na vaststelling aanknopingspunten bieden voor nieuwe samenwerking.

Experiment en ontmoeting

De bestuursopdracht Vrije Ruimte heeft als doel om al dan niet tijdelijk, bebouwde en onbebouwde ruimte te beschermen en beschikbaar te maken als vrije ruimte voor Amsterdammers. Met deze opdracht wordt het belang van ruimte voor experiment en ontmoeting benadrukt. Resultaat is vers beleid en tooling om vrije ruimte te inventariseren, te beschermen en beschikbaar te maken, zowel in de bestaande stad als in ontwikkelgebieden.

Leeswijzer

Dit verslag bestaat uit twee brainstormrondes:

1. Verbeelding voor de Omgevingsvisie 2050. Met korte verhalen over hoe het stadsleven zou kunnen veranderen
2. Aanbevelingen voor het pilotjaar 2020. Schetsen en antwoorden als aanbevelingen voor het pilotjaar 2020

1. Samen de vrije ruimte vormgeven – hoe doen we dat overmorgen?

Deze korte verhalen gaan over verbeelding en ideeën op gang brengen. Over hoe het stadsleven zou kunnen veranderen, rekening houdend met de steeds veranderende context. Met behulp van vier verschillende begrippenkaartjes maakten 11 teams een uitdagend geheel.

TEAM 1 – COLLECTIEF EIGENDOMSRECHT

Vraagstukken in de openbare ruimte: iedere Amsterdammer is betrokken bij politiek en heeft ruimte om zelf actief te zijn. Daar is ruimte voor. Politiek denken, politieke gesprekken en actief doen gaan goed samen. De middelen staan ter beschikking van de stad; ‘eigendom van de stad’ staat ter beschikking van de gebruikers. Maatschappelijke waarden naast in plaats van financiële waarden.

TEAM 2 – ADM FREE-HAVEN TERUG NAAR DE AMSTERDAMMERS

Maatschappelijke waarden naast in plaats van financiële waarden. In het Amsterdam van 2050 geeft de gemeente het ADM weer terug aan de stad. Met als doel ruimte te bieden aan musea, kunst, film, theater en muziek. Het moet het culturele hart worden van het nieuwe leefgebied daar. Dat verhoogt de leefkwaliteit van de inwoners. Alle stakeholders rondom de werf worden in gelijkheid bij de ontwikkeling van het terrein betrokken.

TEAM 3 – PASSENGER TERMINAL AMSTERDAM EN HET LAATSTE CRUISESCHIP WORDEN VRIJ EN COÖPERATIEF INGEVULD.

De Passenger Terminal Amsterdam raakt buiten gebruik. Deze wordt vrij en coöperatief ingevuld. Als tegenmacht tegen de vervuilende cruise-industrie wordt het geheel (terminal & cruiseschip) duurzaam omgebouwd met hernieuwbare energie. Zonnepanelen, windmolens op het dak, dikke truien en energie-autonoom. Deze terminal gaat tegen de stroom in: maatschappelijke tegenbeweging. De vele kamers worden onderdak voor hen die elders geen onderdak in Amsterdam kunnen krijgen. In de eetzalen wordt gezamenlijk eten bereid. Iedereen die er komt, helpt mee om de ruimte vorm te geven, op welke manier dan ook. Conflict hoort erbij: leven met wrijving! Het is nooit af. In de verschillende ruimtes is er plek voor kunst, theater, film en muziek. In plaats van dat de schepen toeristen uitspugen die de stad overspoelen, is dit een plek voor Amsterdam. We laten ons niet meten, want onze impact is onmeetbaar!

TEAM 4 – VRIJE RUIMTES IN AMSTERDAM VORMEN SAMEN EEN BOS!

Amsterdam heeft een traditie met kraken, broedplaatsen en vrije ruimte. De afgelopen 30 jaar is biodiversiteit centraal komen te staan, niet alleen ecologisch, maar ook sociaal. Inmiddels is er een fijnmazig netwerk van kleine en grote vrijplaatsen ontstaan

die functioneren als een bos: een lerend systeem. De gemeente geeft vrije ruimte en vertrouwt mensen die ruimte innemen: tuinen, groene oases voor ontmoeting en verbinding. Rekening houdend met machtsstructuren (haves vs. have not’s, level playing field, inclusief, basisinkomen).

TEAM 5 – ZORG & LIEFDE CENTRAAL

In onze visie van de toekomstige stad staat zorg en liefde centraal. Dat vinden wij belangrijk omdat je dan dankzij openbare ruimte als burger verantwoordelijkheid en eigenaarschap kunt ontwikkelen. Dat alle burgers gelijke kansen en toegangsmogelijkheden hebben om te participeren. Tegenmacht is daarbij een belangrijke waarde, omdat je dan uitdaging, verandering en perspectief creëert om inclusief te zijn. Onderhandelen geeft daarin ruimte voor de dynamische gemeenschappen om openbare publieke ruimtes te kunnen invullen/gebruiken.

TEAM 6 – STEL JE VOOR…

In 2050 staan al onze scholen op palen en is er gebrek aan ruimte. Werkplaatsen, creatieve studio’s, stadslandbouwers zijn nu waterspecialisten geworden. Slimmer gebruik maken van de ruimte is essentieel. Boten zijn nu net zo cruciaal als fietsen in 2020 waren. Door de druk op de scholen moet elke minuut van de dag gebruikt worden (24h). De overheid breekt in op de markten en zorgt ervoor dat iedereen deze ruimte kan gebruiken. Nieuwe groepen en collectie- ven krijgen de mogelijkheid om de lerende vrijplaats te runnen. Kernwoorden: collectief, nacht, boeren, founders, outlet, wereldwijd, airport farming, 1 kern, divisies, geloof niet in trend, fluctueert.

TEAM 7 – KRAKERS VAN PLANEET PX37

Stellen deze beschikbaar voor de gehele mensheid. Van wie is de openbare ruimte? Wie bepaalt de omvang en de toekenning? De openbare ruimte is zojuist met één planeet vergroot en is voor altijd beschikbaar voor de gehele mensheid. De tijdservaring heeft een menselijke vertragende werking die intrinsiek effect heeft op het creatieproces. De gemeente Amsterdam steunt de actie, erkent de kraak! Tijd = ruimte. Vrije ruimte begint als het niet tijdelijke.

TEAM 8 – AMSTERDAM IS EEN BOS

Het netwerk van vrije ruimtes zorgt ervoor dat dit bos divers en vitaal blijft. De afgelopen 30 jaar heeft Amsterdam voortgebouwd op haar traditie en is een rijk ecosysteem van vrije ruimtes ontstaan. De verantwoordelijkheid naar elkaar heeft geleid tot een autonoom netwerk van ruimte voor vrije ruimtes.

TEAM 9 – DIY: JUST DO IT

Een openbare ruimte in Amsterdam die vooraf niet gestickerd is door de gemeente. Een plek waar je groepen mensen de ruimte biedt om samen te bedenken, experimenteren, ontwikkelen. De vormgeving van die ruimte is bepalend om niet meteen al te isoleren van groepen (ouderen, gelovigen, etc.). Hoe laat je verschillende mensen met elkaar communiceren? Interdisciplinair maar met dezelfde intentie. Kleinstedelijk toepassen op grootstedelijk. Locatie communities en functies. Hoe diverser de groep, hoe meer je samen kennis hebt: je moet leren luisteren en samen nieuwe oplossingen bedenken. Als je dit samen opbouwt, ben je er trots op. Langetermijndenken versus politiek gewin: over 30 jaar is deze ruimte gewoon zo. Laat de werelden in elkaar schuiven door letterlijk een Tesla-laadplek midden in Ruigoord te zetten. Kernwoorden: interdisciplinair, ieders gelijke zijn, open ruimte/natuur, restoratief, oud gilde model/dorpen, kleinstedelijk toepassen op grootstedelijke, groen, stadslandbouw, DIY, een plek die niet bestaat om het geld, experiment, duidelijke intentie, openbaar, altijd toegankelijk voor iedereen, samen komen in plaats van isoleren van groepen (heeft ook te maken met vormgeving inrichting, bouwkundig).

TEAM 10 – COLLECTIEF EIGENDOMSRECHT

Vrije ruimtes mogen méér en beter ruimtelijke verspreid door de stad. Ze moeten blijvend beschikbaar zijn. Vrije ruimtes moeten niet langer gebruikt worden als tool van de gemeente en projectontwikkelaars om te verhippen. Het moeten ruimtes van de buurt zijn: toegankelijk voor iedereen, waar alle bewoners bij betrokken zijn. Op deze manier kunnen vrije ruimtes de leefkwaliteit voor iedereen verbeteren en waarborgen. Er moet vrijheid van beweging zijn zodat de plekken voor iedereen toegankelijk zijn. Met blijvende beschikbaarheid is er ook gedeeld eigenaarschap. De gemeenschap en de broedplaats moet ook profiteren van de waarde die zij hebben toegevoegd aan de buurt. Vrije ruimtes moeten blijvend beschikbaar worden gesteld: vrije ruimte als tool voor gebiedsontwikkeling van de gemeente zorgen niet voor verhogen van leefkwaliteit van de buurt.

Kernwoorden: bewegingsvrijheid 100%, nieuwe economische modellen en andere regels, beleid voor vrije ruimte plannen – hoe?, toegankelijkheid om ergens te komen/vrijheid van beweging, mede-eigenaarschap en autonomie, broedplaatsen zijn vaak naar binnen gekeerd, buurt moet actief betrokken worden.

TEAM 11 – MEERVOUDIGE WAARDECREATIE

Onze toekomstige stad zal drijvend, energieneutraal en volledig inclusief zijn. Vrije ruimte moet permanent zijn, voldoen aan meervoudige waardecreatie – geld is slechts een transactiemiddel buiten deze ruimtes. Binnen vrije ruimte is er ruimte voor experiment, dat betekent dat er geen vaste doelen zijn; waar experimenten niet kunnen mislukken. Experimenten voer je uit zonder samen naar een vaste uitkomst te werken. Wonen en werken moet samen. Men neemt zelf verantwoordelijkheid voor de invulling.

2. Samen vrije ruimte vormgeven – hoe doen we dat vandaag? Hoe kunnen we…

… het beste samenwerken met aansluitende programma’s?

Allereerst is van belang dat ontsloten wordt welke experimenten al lopen in de stad. Organiseer vervolgens publiciteit en inspiratie, zodat men elkaar vindt en belangenversterking ontstaat op de lange termijn.

… samen het pilotjaar 2020 ontwerpen?

Het pilotjaar kan verschillende vormen aannemen. Geef aandacht aan initiatieven die al lopen, meet ook deze. Versterk en behoud huidige vrijplaatsen. Verken nieuwe locaties (een locatie per stadsdeel) en faciliteer het experiment. Organiseer voor het

geheel een raad van jonge cultuurmakers, mensen uit de gevestigde orde en mensen vanuit de buurt. Let op een inclusieve vertegenwoordiging in de raad, en een juiste representatie van Amsterdam!

… een pilot vormgeven op basis van een inhoudelijk thema?

De pilot kan inhoudelijk vorm krijgen op twee verschillende manieren:

… stappen nemen om alle Amsterdammers vrije ruimte te geven, nu en in de toekomst?

Vrije ruimte kent vele vormen, maar wordt boven- al gevormd door een zelfredzame groep die tijd wil wijden aan een project of locatie. Vrije ruimte is daarmee deelbaar, het gaat om tijd hebben en delen. Help Amsterdammers met klein beginnen en de behoefte van de wijk centraal te stellen. Oftewel de ontwikkelwijk: ruimte (in tijd en plaats) bieden om toe te eigenen, vertrouwd mee te raken en om zichzelf te laten groeien.

Stel bijvoorbeeld de publieke ruimte beschikbaar aan de mensen die eromheen wonen, zonder verwachtingen en met minder eisen. Vrije ruimte mag geen privilege zijn. Denk daarom ook aan een pilot rondom het inzetten van vastgoed en grond in termen van maatschappelijke meerwaarde, en denk aan ruimte voor vluchtelingenwerk.

De pilotorganisatie (en de deelnemers) heeft de verantwoordelijkheid om mensen te verbinden – haves & have nots – en niemand te onderschatten. Organiseer lerend vermogen en ruimte voor doorontwikkeling naar schaalbare interventies die de stad ten goede komen.

…de governance vormgeven?

De stad herbergt veel kennis en ervaring, zoek de samenwerking met deze mensen: co-creatie. Samen bouwen, creëren. Een ambassadeur – een mini-burgemeester – moet de vertaalslag maken tussen de werelden. Iemand die beide talen spreekt.

…de verschillende belangen tegen elkaar afwegen?

De verschillende belangen wegen we tegen elkaar af door het proces horizontaal te maken. Leren van

elkaar, is de kracht van diverse partijen betrekken. Meer aandacht voor het midden en minder in extremen uitwerken. Samen reflecteren en criteria voor succes benoemen. De impact meten op gedeelde waarden in de pilot.

… een jaar Vrije Ruimte het beste testen?

Een pilotjaar vrije ruimtes kunnen we het beste testen door publieke ruimte vrij te geven en het inrichten een nieuwe openbare ruimte. Meten door alternatieve profijt-modellen te bepalen en deze ver- volgens te bestuderen en beoordelen. Bijvoorbeeld: inclusiviteit, zelfvoorzienend, zelforganisatie, impact op de omgeving en impact op de gebruikers. Meten van duurzaamheid (houdbaarheid, ecologisch verantwoord). Meten van de bijdrage sociale cohesie. Meten van druk, mate van stress toetsen. Minder meten door vertrouwen geven en eigenaarschap te delen.

… een pilotlocatie vinden, waar een groep mensen toegang krijgt?

Met als doel om een diverse groep mensen te faciliteren om te doen wat zij willen, kan je een nieuwe pilot- locatie vinden door te kijken naar diverse soorten:

• leegstaande gebouwen (bijv. Kazerne Zuidoost)
• braakliggend terrein
• openbare ruimte
• open aan het water, de grachten, (spannend) de bijv. Passengers Terminal
• groei en bloei (tuin, groen, park)

Vergeet hierbij de voormalige vrijplaatsen niet, je hoeft niet altijd nieuwe dingen te verzinnen. Het bestaande verbeteren, door alle bestaande vrije ruimtes in kaart brengen en kijken welke behoefte er nog is om dit te verbeteren en/of aan te vullen. Investeren in impactvolle ruimtes kan soms beter uitpakken.

Bijvoorbeeld: de Ceuvel, Tuinen van West, Paradiso, Bimhuis, Stedelijk Museum, Melkweg en Rijksmuseum.

… vrije ruimtes meetbaar maken/toetsen?

We kunnen vrije ruimtes meetbaar maken door ze te laten toetsen door de bewoners community zelf. Voor wie is het resultaat? Vrije ruimtes als voorbeeldfunctie voor de hele stad. We kunnen impact op leefbaarheid meten, sociale culturele waarde; sociaal, mentaal, veiligheid en gezond. En toetsen op meervoudige waardecreatie binnen een experiment/pilot. Internationaal regeneratief (duurzaam) experimenteren! Maak beleid op basis van duurzaamheid. Maken gebeurt door de makers, toetsen gebeurt vaak door de gemeente. Het bestaansrecht van de vrije ruimte is niet altijd meetbaar. Het gaat om ervaring versus innovatie. Let op dat je de ervaring in de stad niet kwijtraakt, wees zuinig op creatief kapitaal.

… wenselijke uitkomsten vinden?

Wenselijke uitkomsten geven we vorm door gedoogbeleid toe te staan. Minder verwachten, meer laten gebeuren. We moe- ten er met z’n allen vooral niet uitkomen. Een suggestie is: Free space Amsterdam, a day without rules; exchange of good deeds (geen geld). Minimaal 3 jaar experimenteren, bijvoorbeeld in Zuidoost, denk aan research natuur- en voedseleducatie. In Sloterdijk, denk aan cultuurtafel Sloterdijk. En experimenteer aan de grachten, vroeger waren de grachten vrije ruimte, Amsterdam telt 178 grachten.

… een democratische, transparante, creatieve samenwerking organiseren?

We organiseren een democratische, transparante, creatieve samenwerking door Artistic Research te gebruiken en opleidingen te betrekken. Oog voor soft skills en leren van elkaar. Democratisch transparant en creativiteit is niet per definitie in één adem te noemen. Door nauwe samenwerking met de gemeente flinke slagen maken. We kunnen vierkante meters in natura testen.

… vanuit dit pilotjaar voeding geven aan Omgevingsvisie 2050?

We kunnen samen voeding geven aan Omgevingsvisie 2050. We geven ruimte voor samenwerken, vertrouwen groeit met de tijd – zo wordt Vrije Ruimte vrije circulariteit. We zouden een geslaagde pilot laten voortbestaan, als een permanente pilot.