Een goede omgang met de ondergrond als fundament onder de stedelijke ambities

Een op alle vlakken goed functionerende en ingerichte ondergrond, zodat de Amsterdamse ambities waar kunnen worden gemaakt.

Maarten Hogeweij, Frans Dubbeldam, Henriette van Hoek. 
Allen werkzaam bij gemeente Amsterdam, namens werkgroep de Ondergrond van Amsterdam

Hoe: door slimmer samen te werken en met een samenhangende blik naar thema’s te kijken, wordt de schaarse ruimte in de ondergrond beter ingericht en benut, waarbij de ondergrond ook nog bijdraagt aan een duurzaam leefklimaat . Door meer regie op de ondergrondse ruimte te voeren, wordt een bewustere afweging gemaakt tussen ambities die elkaar ondergronds in de weg zitten. Daarnaast zien initiatiefnemers de weerslag van een plan op de ondergrond in een vroeg stadium en als randvoorwaardelijk voor een toekomstbestendige ontwikkeling.

Amsterdam die grote stad, die is gebouwd op palen.

Al in de zestiende eeuw werd in Amsterdam slim gebruik gemaakt van de ondergrondse ruimte. Boomstammen werden toen de grond in geslagen om ervoor te zorgen dat gebouwen niet op de slappe veenlaag rustten, maar op de stevigere zandlaag daar onder. Dit is een goed voorbeeld van creatief omgaan met technische uitdagingen, om zo de hoge ambities waar te kunnen maken.

Ook in het huidige Amsterdam zijn er genoeg uitdagingen. In tegenstelling tot in de 16e eeuw, ligt de ondergrond van Amsterdam tegenwoordig vol met infrastructuur. Te denken valt hierbij aan kabels & leidingen, ondergrondse parkeerruimtes en afvalcontainers, kelders en daarnaast ruimte voor infiltratie van regenwater en boomwortels. Dit zijn zaken die vaak niet flexibel te verplaatsen zijn. Tegelijkertijd zijn de ambities van Amsterdam torenhoog. De komende jaren wordt in Amsterdam hard gewerkt aan o.a. klimaatbestendigheid, circulariteit, aardgasvrij, en digitalisering. Al deze ambities hebben een ondergronds ruimtebeslag, en leggen dus nog meer druk op de al krappe ruimte in de ondergrond. Daar komt nog bovenop de woningbouwopgave, die veelal in transformatiegebieden plaatsvindt, waar weinig ruimte is voor extra ondergrondse infrastructuur. Het is dus duidelijk dat als er geen stappen worden gemaakt, de ondergrond te vol wordt, en dit ertoe leidt dat de gestelde ambities in gevaar komen. Dit artikel gaat in op oplossingsrichtingen voor dit probleem.

Slimmer ontwerpen met de ondergrond als uitgangspunt

Er kan winst worden behaald in een slimmer ontwerpproces. Een goed voorbeeld hiervan is te vinden in het ontwerp van de gebiedsontwikkeling Amstelstad. De lange strook tussen het Amstelstation en het AMC-ziekenhuis ondergaat de komende jaren een transformatie: in het gebied waar alleen werd gewerkt, komt een levendige stadswijk met 15.000 woningen. Dit gaat gepaard met een transformatie in de ondergrond: er wordt een warmtenet aangelegd dat ervoor moet zorgen dat de wijk aardgasvrij wordt. Ook moeten er plekken voor gescheiden inzameling van afval gerealiseerd worden. Ten slotte moeten er ook klimaatadaptatie-maatregelen worden ingepast. Als dit alles zonder nadenken zou worden neergelegd, zou het een drama worden. Het kabel- en leidingenpakket zou niet in de straat passen en er zou onvoldoende ruimte zijn voor boomwortels en om regenwater af te voeren.

Daarom wordt er gewerkt met een nieuwe procesaanpak. In deze nieuwe aanpak wordt de ondergrond bewuster meegenomen in het ontwerpproces. Ook wordt er gezocht naar technische oplossingen, zoals kabels en leidingen meerlaags leggen. Daarnaast staat een samenhangende benadering centraal: professionals van verschillende partijen die verantwoordelijk zijn voor ondergrondse infrastructuur zijn vanaf het begin bij het ontwerpproces betrokken, om zo samen tot slimme oplossingen en koppelingen te komen.

Regie voeren

Naast slimmer ontwerpen, is een tweede oplossingsrichting een betere gemeentelijke regie op de ondergrond. Als eigenaar van de grond, als integraal ontwerper en beheerder van de openbare ruimte en als ontwikkelaar van de stad is de gemeente de aangewezen regisseur. Gelukkig is de gemeente al bezig met de invulling van deze rol. Stadsregie doet haar werk en vult haar taak steeds breder in. Ook wordt er gewerkt aan een datadossier ondergrond. In dit dossier worden ondergrondse assets beter vindbaar. Binnen het Koppelkansenproject werkt de gemeente samen met Liander en Waternet aan gezamenlijke oplossingen en integrale ontwerpen voor boven- en ondergrond.

Idealiter wordt de ondergrond als onderwerp ondergebracht bij bestaande programma’s, zoals klimaatadaptatie en de energietransitie. De samenhang tussen deze programma’s voor het ondergrondse ruimtebeslag is nog een heikel punt. Verschillende ambities hebben gemeen dat ze allemaal een ondergronds ruimtebeslag hebben. Dit ruimtebeslag wordt nu nog onvoldoende in samenhang bekeken. Wanneer niet alles past, moet er een afweging worden gemaakt tussen ambities. Om tot zo’n afweging te komen, moet wel helder in beeld zijn welke programma’s per gebied ondergrondse ruimte nodig hebben. Hiervoor is een gebiedsgerichte aanpak van belang. Om regie te kunnen voeren, moet bij elke beslissing in de openbare ruimte worden nagedacht over de ondergrondse effecten.

We kunnen ook leren van lopende projecten, zoals Centrumeiland IJburg of Sluisbuurt op het Zeeburgereiland. Daar worden ambities voor energie, afval, rainproof en nutsvoorzieningen in samenhang boven- en ondergronds op een hoger niveau getild. In de bestaande stad is dat veel lastiger en moet er gezocht worden naar een zo optimaal mogelijke oplossing. Die zoektocht is gaande in diverse projecten in de stad. Daar moeten vaak compromissen gesloten worden.

Samenvattend

Centraal staat het feit dat er door de gemeente keuzes moeten worden gemaakt. Niet alles past in de ondergrond, dus bij activiteiten met een ondergronds ruimtebeslag moet worden afgewogen wat voorrang krijgt, net zoals dat in de bovengrondse openbare ruimte gebeurt. Daarnaast moet steeds de samenwerking worden gezocht tussen verschillende programma’s en thema’s, zowel binnen als buiten de gemeentelijke organisatie. Door samen slimme oplossingen te zoeken, past er meer.

De ondergrond is het fundament onder onze stad. Goed omgaan met de ondergrond, is het fundament onder goed werken aan de stad.